Το Μοτίβο/Σύμβολο του Μαιάνδρου

Ένα διακοσμητικό μοτίβο πολύ γνωστό στην αρχιτεκτονική και την κεραμική από την αρχαία εποχή είναι αυτό του Μαιάνδρου (ή Ελληνικής Κλείδας) που διακρίνεται από μια γεωμετρική κυματοειδή ροή από τεμνόμενες γραμμές και (συνήθως ορθές) γωνίες, αλλά μπορεί να εμφανίζεται και σε σπειροειδή μορφή ή και σε Vitruvian Helix.

Εμφανίζεται ιδιαίτερα μάλιστα στην αρχαιότητα στη διακόσμηση ζωοφώρων σε ναούς και δημόσια κτίρια, σε μωσαϊκά πατώματα αλλά και τοιχογραφίες καθώς επίσης και σε διακοσμητικές ‘ταινίες’ στην αγγειοπλαστική.

Αν και γενικότερα θεωρείται ως ένα κλασσικό ελληνικό πρότυπο, η αλήθεια είναι ότι η ιστορία του δείχνει να είναι αρκετά παλαιότερη και εμφανίζεται σε πολλές διαφορετικές περιοχές, κάποιες από τις οποίες μπορεί να μην ήρθαν και ποτέ σε επαφή στα βάθη του χρόνου.

Έτσι, εμφανίζεται πολύ νωρίτερα σε χάλκινα αντικείμενα της Δυναστείας των Shang στην Κίνα (κατά προσέγγιση 1600 με 1045 π.Χ.), όπως και στους Αζτέκους στην ‘απομονωμένη’ για μεγάλο μέρος της ιστορίας Αμερικανική ήπειρο, αλλά ακόμη και στην αρχαία Αίγυπτο όπως και στους Ετρούσκους (ελαφρά νωρίτερα από ό,τι στο χώρο της σημερινής Ελλάδας μάλιστα).

Προέλευση του ονόματος

Το δε όνομα του μοτίβου ως Μαίανδρος προέρχεται από την Ανατολία και τον ομώνυμο ποταμό-θεό των Κάρων, όπως και τον αντίστοιχο ποταμό που έρρεε στη χώρα τους με αντίσχοιχο κυματοειδές σχήμα, αλλά ίσως και των Λυδών ενώ δεν έχει ελληνική ετυμολογία.

Ενδεχομένως να ανήκε και στους ποταμούς-θεούς των Φρυγών δεδομένου ότι ο ποταμός πήγαζε στα υψίπεδα της Φρυγίας ενώ η μορφή και η δομή του ονόματός του συμφωνούν απόλυτα με αυτές της γλώσσας τους.

Αναφέρεται επίσης και ο Μαίανδρος, που πιστεύω ότι λανθασμένα συγχέεται με τον ποταμό θεό, που ενδεχομένως ως βασιλιάς είτε των Κάρων ή των Λυδών (δεν προσδιορίζεται) έκανε πόλεμο ενάντια στους Πεσσινούντινες (κάτοικοι της Πεσσινούς⁽¹⁾; ) και ορκίστηκε στη Μητέρα των Θεών (Κυβέλη) ότι αν νικούσε θα θυσίαζε το πρώτο πρόσωπο που θα του έδινε συγχαρητήρια.

Όπως το ήθελε η μοίρα, οι πρώτοι που ήρθαν να τον συγχαρούν στην επιστροφή του ήταν η μητέρα του, η αδερφή του και ο γιος του. Από τη θλίψη του, αυτοκτόνησε πέφτοντας στον ποταμό ο οποίος πήρε το όνομά του έτσι κατά αυτή την εκδοχή. Όπου το όλο ‘πλαίσιο’ αυτής της ιστορίας θα έλεγα ότι συνιστά μάλλον κάποιον από τη Λυδία⁽²⁾.

Σημασία/Συμβολισμός του μοτίβου του Μεάνδρου

Αν και ο Μαίανδρος (μοτίβο) φέρεται ως σύμβολο νίκης και ενότητας από πολλούς, προσωπικά αντιθέτως θεωρώ ότι συμβολίζει την αδιάσπαστη και ζωτική σύνδεση μεταξύ της γυναίκας (ως μητέρας) και του άνδρα – χωρίς το ένα δεν μπορεί να συνεχίσει να υπάρχει το άλλο.

Κάτι που ανανακλάται στο ίδιο το όνομα, προφερόμενο πιο σωστά μάλλον ως ‘Μαϊάντρος’ στα ελληνικά (όπως θα ήταν και στα φρυγικά), το οποίο αναλύεται ως ‘Μαϊα-‘ και ‘-(α)νδρος’ με προφανή καταγωγή από την Ανατολία και θα μπορούσε να είναι κάλλιστα Φρυγικό, Λυδικό ή Λούβιο με το πρώτο να έχει ένα προβάδισμα.

Ετυμολογία

Από τη μία πλευρά, το πρώτο συστατικό που προφερόταν ως ‘Μαϊά,’ χωρίς ελληνική ετυμολογία, είναι κτητικό επίθετο που σίγουρα προερχόταν από μονοσύλλαβο ουσιαστικό το οποίο λογικά θα ήταν το φρυγικό ‘ΜΑ,’⁽³⁾ που σήμαινε ‘Μητέρα’ και ήταν άλλο ένα όνομα της Κυβέλης που εμφανιζόταν και ως ‘ΜΑ ΖΕΥΣ’ (ως υπέρτατη όλων των θεών).

Η έννοιά του είναι κάτι σαν ‘αυτή που είναι μητέρα’ και ακολουθεί μια χαρακτηριστική φρυγική δομή με άλλα παραδείγματα όπως το ‘ΓΚΑΙΑ’ από το ‘ΓΗ,’ το ‘ΝΙΚΑΙΑ’ από το ‘ΝΙΚΗ’και το ‘ΕΚΑΤΑΙΑ’ από το ‘ΕΚΑΤΗ.’ Στην αρχή, αυτά τα κτητικά επίθετα φαίνεται να αφορούσαν θεές αλλά αργότερα επεκτάθηκαν (και κάποια πήραν και άλλες σημασίες μέσα στο χρόνο).

Το δε ‘ΑΝΔΡΟ(Σ)⁽⁴⁾, προφερόμενο ως ‘αντρό(ς),’ εμφανίζεται είετε ως πρόθεμα ή επίθεμα σε διάφορες ανατολίτικες γλώσσες (όπως και στα Ετρουσκικά) με το ‘ΑΝΔΡΟΣ’ πολύ πιθανώς να αποτελεί τη γενική του Φρυγικού ‘ΑΝΑΡ,’ από το οποίό προέρχεται το ‘ΑΝΗΡ’ (προφερόμενο ως ‘ανέρ’ από τους Έλληνες).

****************************************************************************************************

(1) Οι αρχαίοι συγγραφείς θεωρούσαν την Πεσσινούς ως το μεγαλύτερο λατρευτικό κέντρο της Κυβέλης αλλά και την ουσιαστική πρωτεύουσα του Φρυγικού βασιλείου υπό τον Μίδα (αναφέρονται, ωστόσο, αρκετοί Φρύγες βασιλείς με αυτό το όνομα).

(2) Δεδομένου ότι το γεγονός που περιγράφεται δείχνει αρκετά παλιό, ίσως δεν θα’πρεπε να αποκλειστεί το ενδεχόμενο να ήταν και Φρύγας.

(3) Το ‘Μα’ αποτελεί επίσης το πρώτο συστατικό του ‘ΜΑ-ΤΑΡ’ (Φρυγικά) και του ‘Ma-ter’ (Λούβια) που επίσης σημαίνουν ‘μητέρα,’ με μακρινή ρίζα το Πρωτο-Ινδο-Ευρωπαϊκό ‘méh₂tēr.’

(4) Ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι ότι ‘ΑΝΔΡΟ’ (προφερόμενο ως ‘άντρο’) ήταν το όνομα του θώρακα και της ασπίδας που έφερε η πανοπλία της Αθηνάς, η οποία δεν ήταν τίποτα παρά ο τίτλος/επίθετο της Κυβέλης ως προστάτιδας της Αθήνας.

Οι Ρίζες του Εθίμου των ‘Κουδουνάτων’

Υπάρχει ένα συγκεκριμένο έθιμο σε αρκετά μέρη γύρω στη σημερινή Ελλάδα όπου άνδρες ντύνονται ως σάτυροι και ‘κουδουνάτοι’ ή ‘κουδουνάδες’ (φωτογραφία) όπως αποκαλούνται, αρκετές φορές και ‘τραγόμορφοι,’ οι οποίοι ξεχύνονται και γυρνούν στους δρόμους γύρω επιδεικνύοντας μια σεξουαλικά τολμηρή και προκλητική συμπεριφορά κατά τη διάρκεια των Αποκριών.

Λαμβάνει χώρα μάλιστα κυρίως γύρω από την τελευταία Κυριακή και σαββατοκύριακο των Αποκριών, αν και υπάρχουν κάποιες εξαιρέσεις, και κατά πρώτο λόγο σε νησιωτικές περιοχές όπως η Χίος, η Νάξος, η Ικαρία, η Λέσβος και η Σκύρος ενώ αναφέρεται και στη Χαλκιδική σε ό,τι αφορά την ενδοχώρα.

Αν και υπάρχει η γνώση ότι το έθιμο είναι πολύ παλιό και με ρίζες στην αρχαιότητα, σε κάποιες περιπτώσεις ωστόσο θεωρούμενο λανθασμένα ως μεσαιωνικό, θα έλεγα ότι είναι ξεκάθαρο ότι η σημασία του αλλά και το τι αναπαριστά έχει λησμονηθεί μέσα στο χρόνο και γίνεται περισσότερο μέσα από μια ‘θολή μνήμη’ του μακρινού παρελθόντος.

Αυτό που λοιπόν υποδύονται αυτοί οι ‘μασκαρεμένοι’ άνδρες δεν είναι τίποτα άλλο από τους Pans ή Πανίσκους⁽¹⁾ που ήταν σωσίες (ρέπλικες) στους οποίους πολλαπλασιαζόταν ο Παν, τραγόμορφος θεός από την Ανατολία και πολύ πιθανώς προερχόμενος από τους Φρύγες, και που επιδείκνυαν αυτή ακριβώς τη συμπεριφορά προσπαθώντας κυρίως να τραβήξουν την ερωτική προσοχή των νυμφών.

Ο Παν ήταν θεός των αγριότοπων, των λειβαδιών, των βοσκών και κοπαδιών αλλά και των δασών όπως και της υπαίθριας μουσικής, σύντροφος επίσης των νυμφών, καθώς συνδεόταν με τη γη και τη φύση αλλά και τις δραστηριότητες που συνδέονται με αυτές` όπως αντίστοιχα και το όνομά του το οποίο δεν σημαίνει ‘όλος/όλοι’ (κυρίως ως πρόθεμα) όπως παρεφθαρμένα έχει καταντήσει μέσα στο χρόνο.

Μάλιστα θεωρούνταν αρχαιότερος όλων των Ολύμπιων θεών (αν και το ‘Ολύμπιοι’ εδώ προφανώς αφορά τον Όλυμπο, όνομα που προέρχεται επίσης από εκεί, της Φρυγίας) ενώ ίσως να έχει και ακόμη βαθύτερες ρίζες στην Αίγυπτο, όπου ήταν γνωστός με το όνομα Mendes και ταυτιζόταν με τους πανάρχαιους θεούς της (Per-)Banebdjedet και Min.

Κοιτάζοντας πιο προσεκτικά, θα έλεγα ότι το όνομα Mendes δεν δείχνει να είναι αιγυπτιακό και ότι είναι αντιθέτως σίγουρα φρυγικό που αναλύεται ως ΜΗΝ (προφερόμενο ως ‘Μεν’) ΔΕ(Υ)Σ (‘Ντέ(ου)ς,’ σημαίνοντας ‘θεός’), ο Φρύγας σεληνιακός θεός που πρέσβευε τους (σεληνιακούς) μήνες και που από το όνομά του προέρχεται και η λέξη ‘μήνας.’

Που με τη σειρά του, δείχνει να υπονοεί σύνδεση μεταξύ του Μην και του Παν, ο οποίος συνδεόταν ερωτικά με τη Σελήνη⁽²⁾. Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα, μάλιστα, η μεγάλη ομοιότητα του ονόματος του Φρύγα Μην με τον Αιγύτπιο Min⁽³⁾, του οποίου η φύση και γενικότερη συμπεριφορά μοιάζει πολύ με αυτή του Παν.

Η Φρυγική ταυτότητα του Παν πριν περάσει το Αιγαίο και έρθει στα Βαλκάνια από την Ανατολή φαίνεται και από το γεγονός ότι αφενός συνδέεται με την Φρυγική μέγιστη θεά Κυβέλη, κάτι που πιστοποιείται από τον Πίνδαρο για παράδειγμα, ενώ ήταν ακόλουθος του Φρύγα θεού Σαμπάζντιου που λατρευόταν ως κύρια θεότητα και σε πολλές περιοχές της σημερινής Ελλάδας, μεταξύ των οποίων (ως Ζευς) και στην Αθήνα.

Δεν θα πρέπει να αποκλειστεί, πάντως, να έχει ακόμη βαθύτερες ριζες στους Καύκονες⁽⁴⁾, πανάρχαιος Καυκάσιος λαός της Ανατολίας, τους οποίους οι Φρύγες κατέκτησαν επίσης κάποια στιγμή όταν άρχισαν να αναπτύσσονται ως δύναμη.

Δεδομένου μάλιστα ότι η εμφάνιση του θεού στο χώρο της σημενινής Ελλάδας αναφέρεται στην περιοχή της Αρκαδίας, η οποία κατοικούνταν κύρια από αυτούς (Καύκονες) και Πελασγούς (Αιγύπτιοι και Λύβιοι, ίσως και Φοίνικες, άποικοι).

****************************************************************************************************

(1) Η εμφάνιση των ‘Κουδουνάτων’ ή ‘Κουδουνάδων’ ταιριάζει απόλυτα σε αυτή του Παν.

(2) Η Σελήνη ονομαζόταν και ΜΗΝΗ, προφερόμενο ως Μενέ, που αποτελεί τη θηλυκή μορφή του ονόματος του Φρύγα σεληνιακού θεού ΜΗΝ (προφερόμενο ως ‘μεν’) και που είναι ξεκάθαρα Φρυγικό, πιθανώς και το αυθεντικό όνομά της.

Επιπλέον, έφερε και το επίθετο ‘Παν-Δία’ (προφερόμενο ως ‘Παν Ντία’) ή Παν-Δεία (‘Παν-Ντέα) όπου ‘Δία/Δεία’ σημαίνει ‘θεά’ ενώ το ‘Παν’ αφενός δείχνει να την συνδέει με το δεδομένο θεό αλλά και με τη φύση στη γη που αυτός αντιπροσωπεύει.

Τα οποία παραπάνω, επαγωγικά, συνδέουν και τους δύο θεούς μεταξύ τους που ίσως να είναι και ένας.

(3) Tο όνομά του πιθανώς προφερόταν είτε ως ‘Menu’ ή ‘Men’ μάλιστα.

(4) Οι Καύκονες ήταν μάλιστα ‘υπεύθυνοι’ για την έλευση και διάδοση της λατρείας του Ερμή στο χώρο της σημερινής Ελλάδας.